IDEMA’S OP CARTES DE VISITE
Aly, onze secretaris, gaf mij een envelop met bruingetinte foto’s. “Die is al jaren in ons bezit, maar we weten niet van wie ze zijn en wie het zijn.” Allemaal portretten in sepia, op kleine kaartjes van ongeveer 10 bij 6 cm, je kunt er zo mee kwartetten. Mannen en vrouwen van alle leeftijden kijken allemaal even serieus in de camera van de fotograaf. De achterkanten zijn fraai bedrukte door de fotograaf, die in de mooiste bewoordingen zijn diensten als ‘Photographe-Artiste’ aanprijst. Een bijzondere collectie, maar wat zijn het?
Alsof het zo moest zijn, las ik in de Ariadne at Home, een interieurtijdschrift met voorkeur voor antiek en brocante, een reportage over Anouk van de Meer. Zij verzamelt al twintig jaar Cartes de Visite. Het muntje valt… De familievereniging bezit dus een unieke collectie ‘visitekaartportretten’ of Cartes de Visite. Een aantal van de Cartes de Visite tonen waarschijnlijk Idema’s.
Op één van de foto’s staat achterop de naam Doetje (Alberdina) Takens gekrabbeld. Enig zoeken leert dat zij op 15 april 1879 getrouwd is met Petrus Idema (Gr. X-k), manufacturier en geboren in Loppersum (26-08-1855). En ja hoor, er zit ook een Carte de Visite in de stapel van Petrus Idema. Iets jonger, slanker en met meer haar, dan op het portret in het blauwe familieboek, maar duidelijk herkenbaar. Helaas zijn zij de enige twee uit de hele stapel van ruim dertig portretfoto’s die direct te traceren zijn.
Historie
Eerst een stukje historie. Anouk vertelt in het artikel dat de Franse fotograaf Disderi in 1853 de eerste was, die een fotoportret op dit formaat afdrukte en het de naam ‘Carte de Visite’ gaf. Het was in die tijd in Europa heel gebruikelijk dat je een bedrukt naamkaartje had, en die je bij speciale gelegenheden uitdeelde aan vrienden en familie. Het kaartje van mooi papier was zo groot als het huidige visitekaartje, en de kaartjes waren bedrukt met sierlijke letters in zwart, zilver of goud.
Ik heb zelf nog zulke kaartjes van mijn ouders, die ze van familie en vrienden ontvingen bij mijn geboorte. Hun namen gedrukt in het midden en met vulpen staat er O.H.G. op geschreven. Onze Hartelijke Gelukwensen. Wat afgemeten, denk je nu, maar uitbundig kaarten sturen bij een geboorte was zelfs in 1957 nog niet gebruikelijk.
Na 1850 lieten welgestelde families statige portretten maken bij beroemde fotografen. Deze foto’s werden op een voorbedrukte kartonnen kaart geplakt. Op de achterzijde stonden fraaie logo’s en stempels van de fotograaf en reclameteksten in een prachtige typografie.
Deze van oorsprong Franse rage ging ook niet aan Nederland voorbij. De kaarten waren vaak bestemd voor familie en vrienden en belanden meestal in speciale verzamelalbums.
Verzamelaar Anouk van der Meer vertelt dat de gever op de voor- of achterzijde vaak hun naam krabbelden, vergezeld van datum en plaatsnaam. Jammergenoeg staan op ‘onze’ portretkaartjes geen namen. Was het maar zo’n feest. De achterkanten van de kaartjes zijn al schilderijtjes op zichzelf.
De fotografen prijzen zichzelf en hun diensten aan op een wijze waar de huidige marketeers nog een puntje aan kunnen zuigen.
Fotograaf Fr. Jul. von Kolow (een vrouw?) spant de kroon.
Fr. JUL. Von KOLOW
Koninklijk Nederlandsch Hof-Photograaf GRONINGEN
Eerelid van het Natuurkundig Genootschap te Groningen
EEREDIPLOMA VAN VERDIENSTE
International Photografie Tentoonstelling Groningen en Arnhem 1894.
GOUDEN RING MET BRILLANTEN
Als buitengewone belooning voor aan het Russische hof geleverde Photografiën, van Z.M. den Czaar Alexander III, Keizer van Rusland.
GOUDEN MEDAILLE voor KUNST en WETENSCHAP
Van Z.M. den Koning v. Würtemburg aan het Lint der Frederiks-orde.
GROOTE PRIJS-MEDAILLE PHILADELPHIA 1896,
VERDIENST MEDAILLE WEENEN 1873,
GOUDEN MEDAILLE voor KUNST en WETENSCHAP van Z.K.H. den Groothertog van Oldenburg.
Zilveren Voigtlander Prijdvraag-Medaille te Weenen, en acht Zilveren Medailles op andere Tentoonstellingen.
Vervaardigt Portretten naar het Leven en Vergrootingen
Naar Portretten van Overledenen, enz in zwart, aquarel en olieverf tot Levensgroot
Opnemen van Gebouwen, Buitenplaatsen, Interieurs en Oudheden.
KOOL-, PLATINA- en LICHTDRUK.
Bij de hele collectie van ruim 30 foto’s zitten twee grote foto’s. Een van een jong stel bij een (nep) open haard. In de serie Cartes de Visite zit ook het portret van de jongeman alleen. Gemaakt bij de zelfde gelegenheid en bij dezelfde fotograaf J.G. Kramer aan het A Kerkhof 129 in Groningen. Waarom lieten zij zich portretteren? Was het officieel aan tussen die twee, waren zij verloofd, was het om de wederzijdse ouders een foto te kunnen geven van hen samen of gingen ze binnenkort trouwen? De Carte de Visite van de jongeman is beduimeld en lijkt uit een album gerukt te zijn. Zijn het familieleden die iemand kent?
De andere grote foto is gemaakt door Elkan Sanders Jr. in de Oosterstraat 204, Hoek Donkersgang in Groningen. Drie kinderen poseren voor een (foto)achtergrond met een bos: de jongste jongen in een matrozenpak schat ik 8 jaar oud en de meisjes 11 en 14? De meisjes zijn wat wij nu noemen ‘ouwelijk’ gekleed in hun zondagse jurken met pofmouwen en hun glimmend gepoetste rijglaarsjes. Enig speurwerk tussen de Cartes de Visite leidt tot een vondst.
Het middelste meisje van de drie is later nog een keer op de foto gezet door de befaamde Fr. Jul. von Kolkow aan de Groote Markt in Groningen. Zij is flink wat jaartjes ouder (in haar twenties?), maar ze heeft nog steeds dezelfde oogopslag en draagt heur haar nog op soortelijke wijze naar achteren. Wie zou het zijn?
Nog twee Cartes de Visite die opvallen in de hele stapel visite-kaartportretten: hoogstwaarschijnlijk dezelfde vrouw (een Idema of aan aangetrouwde Idema?) twee keer geportretteerd met een aantal jaren ertussen. Eén keer door alweer Fr. Jul. Von Kolkow aan de Groote Markt en een paar jaar later door Atelier Ulges, Oosterstraat 36A in Groningen. Beide fotografen vonden het kennelijk mooi, of het was in de mode, om de foto’s niet met harde randen af te drukken, maar een beetje uit te laten lopen in de grijze achtergrond. Alsof je door een glaasje met een randje vaseline naar het portret kijkt.
Ik schat dat deze vrouw op de linkerfoto een aantal jaren jonger is dan op rechter foto. Ze heeft misschien in de tussenliggende jaren veel meegemaakt, want ik verbeeld me dat ze rechts een meer verbeten trek om haar mond heeft dan op de linkerfoto. Staat zij op latere leeftijd in het zwart op de foto, omdat ze in de rouw is of gewoon omdat zwarte kleding toen deftig of zondags was?
Misschien is zij wel de (oer)moeder van één van ons. Wie zal het zeggen?
Mijn idee is om de hele stapel Cartes de Visite mee te nemen naar de eerstkomende familiedag. Misschien herkennen de huidige leden trekken van zichzelf of van hun voorouders op de foto’s. Degene die kan aantonen dat het zijn of haar familielid is, is dan een Carte de Visite rijker. Op vele Cartes de Viste staat als aanbeveling achterop: ‘De plaat of het negativ blijft tot nabestelling bewaard’ of ‘Van deze photographie kan nabesteld worden’. Ik ben bang dat het daar nu een beetje te laat voor is.
Liesbeth Idema
(Bron: Ariadne at Home, januari 2012)